Το κλειδί για την κατανόηση της λειτουργίας των ευχών είναι η –ευρέως αποδεκτή στις σύγχρονες προσεγγίσεις της γλώσσας– άποψη ότι η μη γνωστική διάσταση της γλωσσικής επικοινωνίας είναι εξίσου σημαντική με τη γνωστική. Δηλαδή η γλώσσα, εκτός από ανταλλαγή μηνυμάτων ανάμεσα σε πομπό και δέκτη, περιέχει ταυτόχρονα πολλούς κοινωνικούς διαπροσωπικούς στόχους: την έκφραση κατανόησης και αποδοχής, την επιβεβαίωση των κοινών πηγών νοήματος και ταυτόχρονα την αποτροπή της απειλής του προσώπου – με λίγα λόγια, στοχεύει στη συνοχή της κοινότητας.

Με αυτή την οπτική μπορεί να γίνει κατανοητή και η γνωστή τυποποίηση των ευχετικών φράσεων. Το Καλημέρα, Καλησπέρα, Καλή επιτυχία κ.λπ. προσφέρονται έτοιμα από την κοινότητα, όχι μόνο για λόγους ευκολίας, αλλά και σαν ένα είδος κοινού πρωτοκόλλου, του οποίου η αποδοχή σημαίνει ένταξη στο πλαίσιο της κοινότητας, ενώ η παραβίαση ή αγνόησή του έξοδο από αυτό. Γι’ αυτό και η τροποποίηση των ευχετικών φράσεων δεν είναι στη διακριτική ευχέρεια του ομιλητή. Για παράδειγμα, δεν μπορεί κάποιος να πει «Χάλκινος!» ή «Μπακιρένιος!» αντί για «Σιδερένιος!» προκειμένου περί αποκαταστάσεως της υγείας (το αντίθετο θα προκαλούσε από έκπληξη έως φαιδρότητα, σε κάθε περίπτωση όμως θα απειλούσε τη συνοχή).

Εδώ όμως υπάρχει το εξής παράδοξο: Ενώ στο αστικό περιβάλλον η ευχή χαρακτηρίζεται κυρίως από στερεοτυπία, στο διαλεκτικό γλωσσικό περιβάλλον και στον πολιτισμό της υπαίθρου, οι ευχές, χωρίς να χάνουν τον χαρακτήρα του κοινού θησαυρίσματος, ωστόσο έχουν μια πολύ ενδιαφέρουσα εκφραστικότητα, απόηχο της ίδιας της ζωηρής, σφιχτής, συνεκτικής ζωής της κοινότητας. Έτσι, οι ευχές που κυριαρχούν στα ιδιώματα αυτά αποτελούν ένα πανόραμα κοινωνικών/στερεοτυπικών αντιλήψεων, προκαταλήψεων, τελετουργικών/εθιμικών πράξεων κ.λπ.

Σε ό,τι αφορά τις ηπειρώτικες ευχές, αυτές παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ποικιλία τόσο με χρήση σπάνιων ρημάτων, κυρίως συνθέτων (καλοβραδιάζω, καλονυχτώνω, καλοπετυχημένος κ.ά.), όσο και με χρήση πανελληνίως χρησιμοποιούμενων ευχών, με σαφείς όμως διαφοροποιήσεις στη χρήση (π.χ. η ευχή «Καλό βράδυ!» μπορεί να διατυπωθεί ακόμη και λίγο μετά το μεσημέρι, όταν φεύγουμε από το σπίτι κάποιου).

Στο παρόν άρθρο έγινε προσπάθεια αδρομερούς κατηγοριοποίησης, ανά θεματική κατηγορία/περίσταση χρήσης ευχών, σε καμία περίπτωση όμως δεν διατεινόμαστε ότι καταγράφουμε εξαντλητικά όλες τις ευχές που χρησιμοποιούνται στην Ήπειρο.

Η λέξη «ευχή»

Ας δούμε κατ’ αρχήν ειδικές χρήσεις και σημασίες της ίδιας της λέξης ευχή/ευκή (γενικά):

• «Θ’μάμαι μία θείτσα μ’ όλο κατάρες έλεγε… Τ’ν είχε ακριβή τ’ν ευκή… Ποτές δεν τ’ θ’μήθ’κα να ευκιόται άνθρωπο…».
• «Σηκώνω ευκές» = κάνω πρόποση. «Φέρτε τα ποτήρια να σηκώσουμε ευκές». Η φράση ενίοτε χρησιμοποιείται με ειρωνική διάθεση: «Πού ’ναι τος ο Μιχάλης; Πού σηκώνει ευκές;». «–Την ευκή μου. –Όλο με το καυκί μου» (λογοπαίγνιο)». «Δεν έχω τίποτ’ άλλο να τ’ς στείλω στ’ αγγόνια μ’… Τ’ς ευκές μ’ τ’ς στέλλω…».
• (ευλογία) «–Έχει εφτά παιδιά η Λαμπρινή… Τι να τα ταΐσει τόσα στόματα… –Α, είναι ευκή τα πολλά τα παιδιά… Κάτι θα βρει να τ’ς μαειρέψει…».
• (κατάρα) Η λέξη χρησιμοποιείται ευφημιστικά: «Τ’ς έδωκα κι εγώ καλή ευκή… Να μη ματαδεί χαρά στα σκέλια τ’ς!».
• Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση της ευχής ως μέσης λέξης (με θετική και αρνητική σημασία), οπότε προκύπτουν τα σύνθετα ρήματα καλοευκιόμαι (εύχομαι) και κακοευκιόμαι (καταριέμαι): Εγώ δεν κακοευκήθ’κα ποτέ άνθρωπο!
• «Δώσε μ’, παππούλη μ’, τ’ν ευχή σου» (=Καλά κρασιά // Φέξε μου και γλίστρησα). Η πλήρης παροιμιώδης φράση είναι «–Δώσ’ μ’ παππούλη μ’ την ευχή σου. –Έλα μόνος σ’ να την πάρεις» και λέγεται για όσους με ένα απλό αίτημα ζητούν πολύ δύσκολα πράγματα.

Φυσικά, ευχές δεν διατυπώνονται μόνο για ζώντες, αλλά και για νεκρούς: «Ο πατέρας μ’, άγια τα χωματάκια του, ξέρ’ς τι μας έλεγε; Να δίνουμε κι στ’ς φτωχούς… Κι εμείς φτωχοί είμαστε, έλεγε, αλλά είναι κι άλλοι φτωχότεροι».

Γενικές ευχές

Στην κατηγορία αυτή εντάξαμε διάφορες ευχές που χρησιμοποιούνται σε μεγάλο εύρος περιστάσεων:

• Άξαινε και πλάταινε, τα μεγάλα διάβαινε! (ευχή προς μωρό, να μεγαλώσει, σε ύψος και πλάτος, αλλά και να ξεπερνά τα μεγάλα προβλήματα)
• Γερός και καλοτύχερος! (παράλληλος τύπος, αντί καλότυχος)
• Καλόιμοιρος και καλότυχος! (ταυτολογία για επίταση έννοιας, όπως στη φράση «Γερός και δυνατός»)
• Να καλομαθαίνω για σένα/για τη φαμιλιά σας! (να μαθαίνω καλά νέα) / –Είναι άρρωστος ο Νίκος… –Να καλακούσω! (να μάθω καλά νέα, ότι ανάρρωσε)
• Χώμα να πιάνεις και μάλαμα να γένεται / Χώμα να πιάν’ς, χ’σό (χρυσό)να γίνεται / Λιθάρι να πιάνεις και μάλαμα να γένεται.
• –Καλή όρεξη! –Καλό νά ’χεις! (Η δεύτερη ευχή λέγεται ως αντευχή, απάντηση σε πληθώρα στερεότυπων ευχών) // Ούι! Μ’ έκανες και γέλασα! Καλό νά ’χεις!
• Καλές υπνούσες! (ευχή σε μικρά παιδιά που τα βάζουμε να κοιμηθούν)
• Καλώς ανταμώθ’καμαν και πάντα για καλό! (πριν από το φαγητό, όταν κάνουν το σημείο του σταυρού τρώγοντας μαζί με φιλοξενούμενους). / Να καλανταμώσουμε (να συναντηθούμε υγιείς)
• Καλώς σ’/σας ηύρα/ηύρηκα/εύρα! (αντευχή στο Καλώς όρισες!). Άξια επισήμανσης η χρήση ρηματικών τύπων που παραπέμπουν στους αντίστοιχους αρχαιοελληνικούς (εύρον/εύρηκα).
• Όσα μαλλιά έχω στο κεφάλι μου, τόσα καλά να έχεις! / Όσες κεφαλότριχες έχω, τόσα καλά να ιδείς!
• –Πολύ άργησε ο Νίκος! –Μπα, σε καλό του… (μακάρι να μην έχει πάθει τίποτα κακό)
• Θεέ μου, να φυλάς και ν’ απαντάς! (συμπαρίστασαι) (ευχή όταν μάθαιναν κάτι κακό, αντίστοιχη της «Ο Θεός να φυλάει»)
• Καλώς τα μάτια μου! (για καλωσόρισμα) / –Έχ’ς χαιρετήματα απ’ το Βαγγέλη… –Καλώς τα μάτια του! (=μακάρι να τον έβλεπα) / Καλώς τα μάτια σου τα δυο και το κορμί σου τό ’να, π’ αξίζουν γρόσια και φλουριά και μια νεροχελώνα (σκωπτική ευχή για κάποιον που μας μεταφέρει χαιρετισμούς άλλου προσώπου).
• Να μεγαλώσεις με τ’ς γονιούς σου! (ευχή προς μικρό παιδί, να μη μείνει ορφανό – αντικατοπτρίζεται η σκληρή πραγματικότητα παλαιών εποχών, που ο τόπος μας μαστιζόταν από πολλά δεινά: πολέμους, ασθένειες κ.ά.)
• Να μη σ’ κακοπάθουν οι γονιοί! (ευχή προς παιδί)
• Να σας αφήκουμε πίσω μας! / Ν’ αφήκω πίσω τα παιδιά μου! (οι γονείς εύχονται να πεθάνουν πριν από τα παιδιά τους)
• Καλή αρχή και καλοτελειωμένο! / Στεριωμένο / καλοστεριωμένο / καλοτελειωμένο το σπίτι! (παλαιότερα με τελετουργική θυσία ζώου στα θεμέλια, π.χ. αρνιού, ή πτηνού, κυρίως κόκορα)
• Να ζήσετε να το χαρείτε! (όταν τελείωνε η κατασκευή)
• Καλό πράτιγο! Πράτιγο: ελευθεροκοινωνία, η άδεια των υγειονομικών Αρχών που δινόταν σε ναυτικούς για να εξέλθουν από το πλοίο. Η βενετσιάνικη αυτή λέξη χρησιμοποιείται ως ευχή σε αποφυλακισμένο. Τη λέξη κατέγραψα στα Τζουμέρκα πριν από χρόνια και το ενδιαφέρον είναι ότι οι ηλικιωμένοι τη γνώριζαν αποκλειστικά ως ευχή: Καλό πράτιγο! (=καλός πολίτης, καλή επανένταξη στο κοινωνικό σύνολο).

Στη διάρκεια του 24ώρου

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση των ευχών Καλημέρα / καληώρα (και καληβράδα) με έναν ιδιαίτερο τρόπο, δηλ. όταν αναφερόμαστε σε κάποιο πρόσωπο που είτε είναι παρόν είτε όχι (άσχετα από την ώρα στην οποία αναφέρουμε τη λέξη), οπότε ευχόμαστε εν τη απουσία του να είναι καλά:

• Ούι, καλημέρα σου, πώς άξαινες (μεγάλωσες) έτσι; Καλημέρα σου εσύ, τι θέλ’ς να σ’ μαειρέψω; / Τ’ αγγόνι μ’ πέρασε στ’ν ιατρική, καλημέρα του!
• Καλημέρα σου και καληβράδα σου! (το έλεγαν το πρωί, για να κυλήσει ευχάριστα όλη η μέρα)
• Τίνος είσ’ εσύ, καληώρα σου; / –Τ’ αγγόνι μ’ λέει κ’βεντούλες… –Καληώρα του!
• Τι καλό παιδί είν’ αυτό, καλημέρα του!
• Καλημέρα και καληβράδα σου! / Άει τώρα! Καλημέρα μας και καληβράδα μας! Νά ’ναι όλη η μέρα ευκημένη!
• Καλό μεσημέρι! (οι ηλικιωμένοι το λένε από νωρίς στη διάρκεια της μέρας, ακόμη και στις 10 το πρωί, όταν φεύγουν από κάπου)
• Καλό νύχτωμα! (από το μεσημέρι έως αργά το απόγευμα)
• Καλό βράδυ! / Να καλοβραδιάσετε! (το λένε ακόμη και στις 12 το μεσημέρι, όταν φεύγουν π.χ. από κάποιο σπίτι)
• Να καλομεσημεριάσετε / καλοβραδιάσετε! (το λένε και το μεσημέρι) / καλονυχτώσετε / καλοξημερώσετε!
• –Καλημέρα, Κώστα! –Καλημέρα! –Πού παίν’ς, ματακαλημέρα σου; / Έφαγα φακή! Ματακαλημέρα της! (να ’ναι ευλογημένη, η ευχή αναφέρεται σε προϊόν!)

Ευχές για υγεία, μακροζωία και τύχη

• Έχε γεια: Να είσαι υγιής.­ –Όταν φεύγαμαν για τα χειμαδιά, κάναμαν το σταυρό μας και λέγαμαν «Νά ’μαστε καλά, νά ’ρθουμε πίσω». Κι όταν έφευγαμαν απ’ τα χειμαδιά: «Α, Θεούλη μ’, να μας βοηθήσεις να πάμε στα σπιτάκια μας!». «Φεύγω! Έχε γεια και καλή αντάμωση!», έλεγαμαν σε κάναν άλλο όταν έφευγαμαν απ’ τα χειμαδιά.
• Κι από χρόνου! / Κι από χρόνου μ’ ένα καλό παιδί: σε κορίτσι / διπλός: σε αγόρι (σε ονομαστικές ή θρησκευτικές γιορτές)
• Νά ’σαι καλά σαν τα ψ’λά βουνά τ’ Ολύμπου/τ’ Τζιουμέρκου-Τζιουμερκιού (αξιοσημείωτη η χρήση ενικού του τοπωνυμίου, αντί του καθιερωμένου πληθυντικού: Τζουμέρκα/Τζουμέρκων).
• Ζήτω! (το λένε σε γιορτάσια/σε προπόσεις με κρασί ή άλλο οινοπνευματώδες ποτό)
• Χρόνια να σ’ γένουν! (μετά από περιπέτεια υγείας)
• Καλή μοίρα νά ’χεις!
• Δώσε μ’ κάτι… Να σ’ πάρω την αγκούσα! (δυσθυμία, στενοχώρια)/κακό (ευχή επαίτη με αυτοθυσιαστική διάθεση προς τον δωρητή).
• Ο Θεός να τα φέρει όλα δέξια! / Να μη σας αφήκει ο Θεός απ’ το χέρι Του! / Ο Θεός να μη σας αφήκει απ’ τ’ μασκάλη Του! / Να μη σας αφήκει ο Θεός απ’ τα δεξιά του / Ο Θεός να μου σε χαρίσει / Να μη μου σας αφήκει ο Θεός απ’ τη φτερούδα του (φτερούγα).

(Σημειωτέον ότι η θρησκευτικότητα ήταν πολύ έντονη στις παραδοσιακές κοινωνίες, μάλιστα οι άνθρωποι τότε πίστευαν ότι τα πάντα επιβλέπονται και καθορίζονται από τον Θεό. Στις προαναφερθείσες ευχές υπάρχει έντονη εκφραστικότητα, είναι δε αξιοπαρατήρητη η σύγχυση στη μορφή αγγέλου με αυτή του Θεού).

• Ο ξάδερφός μ’ ο Νίκος, να καλολυγκιάξει, με βόηθ’σε πολύ τότε π’ πρωτοπήγα στ’ Γερμανία για δ’λειά (πίστευαν ότι όταν αναφερόμαστε σε κάποιον, αυτός έχει λόξιγκα, άρα η ευχή αναφέρεται στον… καλό λόξιγκα).
• Να μην κουτσιουμπλήσει (σκοντάψει) ούτε τ’ ανύχι/το δαχτυλάκι σου!
• Την ευχή μου νά ’χεις και καλόγνωμο (ήσυχο, συνετό) να γένεις! (ευχή σε παιδί)
• Από μένα λίγα κι απ’ το Θεό πολλά! (όταν δίνουμε σε κάποιον ένα μικρό χρηματικό ποσό, π.χ. ως γαμήλιο δώρο)
• Να χαίρεσαι το μπουλούκι σου! (μπορεί να αναφέρεται είτε σε πολυμελή οικογένεια είτε σε κοπάδι γιδοπροβάτων)
• Να χαίρεσαι τη φαμιλιά σου/τ’ ασκέρι σου!/κούδα σου! (=την οικογένειά σου, ιδίως την πολυμελή). Αξιοπαρατήρητη η χρήση λέξεων με μεταφορική σημασία, καθότι κυριολεκτικά το ασκέρι ήταν το στράτευμα, ενώ κούδα η πολυμελής ομάδα μετακινούμενων μαστόρων.
• Ό,τι αγαπάς να σ’ δώκει ο Θεός!
• Ο Θεός να σ’ το ξεπληρώσει! ή Την ευχή μου κι ο Θεός να μην πάρει ποτέ το καλό απ’ το σπίτι σου! (ευχές διακονιάρη/επαίτη προς αυτόν που του έδινε χρήματα, τρόφιμα κ.λπ.)

Επαγγελματική αποκατάσταση – διορισμός

Διαχρονικά ένα από τα βασικότερα ζητήματα στη ζωή του ανθρώπου είναι η επαγγελματική του αποκατάσταση, μάλιστα αυτή παλαιότερα ταυτιζόταν με τον διορισμό στο Δημόσιο.

Να πιαστείς από Δημόσιο (να διοριστείς) / απ’ την Ψωροκώσταινα / από θυρίδα (= γκισέ λογιστηρίου/τράπεζας, όπου καταβάλλεται κάθε μήνα ο μισθός)! Κι ας παίρ’ς λίγα! Βρέχει-χιονίζει, η καραβάνα γιομίζει!

Υπήρχαν όμως και επαγγέλματα στον ιδιωτικό τομέα που θεωρούνταν ιδιαίτερα επικερδή. Όπως μου είπε ηλικιωμένη συνομιλήτρια: «Τα παλιά παλιά τα χρόνια “Και φούρναρης (ή και: σιμιτζής/κουλουρτζής) στην Πόλη!” έλεγαν οι πατεράδες στα παιδιά τους όταν τα ξεκίναγαν να φύγουν, να βγάλουν μεροκάματο. Τάχα τα χάιδευαν και τ’ς έρ’χναν και μία κατραπακιά (φιλικό χτύπημα στο σβέρκο) και τ’ς έλεγαν “Και φούρναρης στην Πόλη”, γι’ αυτό λέν’ ότι έχουν πλακουτσωτό κεφάλι. Αλλά η αλήθεια είναι ότι οι μανάδες τα παιδιά τά ’χαν πολλές ώρες στ’ σαρμανίτσα (παραδοσιακή ξύλινη κούνια), δεν τα σήκωναν και γένονταν το κεφάλι… πίτα!».

Ταξίδια

Ανέκαθεν τα ταξίδια συνεπάγονταν κινδύνους και γενικά ήταν συνυφασμένα με το στοιχείο του απρόβλεπτου, κυρίως αρνητικού ή και επικίνδυνου, οπότε αντίστοιχες ευχές διατυπώνονται τόσο κατά την έναρξη όσο και κατά την ολοκλήρωσή τους:

• –Μας πήραν τηλέφωνο τα παιδιά, τώρα ξεκίν’σαν! –Να τα καλοκαρτερέσετε! (να τα περιμένετε με το καλό)
• –Μεθαύριο θα νά ’ρθουμε για καφέ στο σπίτι σας! –Με το καλό να κοπιάσετε! / –Να καλοκοπιάσετε!
• –Το καλοκαίρι θα ’ρθουμε πάλι στο χωριό. –Να καλανταμώσουμε.
• Να τον καλοδεχτείς!
• Ώρα καλή και στη στράτα σου φλουρί / Ώρα καλή κι η στράτα σου πλατιά/ίσια! (ή σκωπτικά: παρδαλή, ώστε να εξασφαλίζεται και ομοηχία)
• Έχε γεια! (ευχή που έλεγε αυτός που έφευγε)
• «(Άει) Ώρα καλή!», λέγαμαν σ’ αυτόν πο’ ’παιρνε δρόμο (που έφευγε).
• Καλώς τον και μαλώσ’ τον! (τρυφερή επίπληξη για κάποιον που έχει καιρό να μας επισκεφθεί). Ο τύπος «μαλώσ’ τον» (αντί του ορθού «μάλωσέ τον») οφείλεται σε αναλογικό σχηματισμό. «–Καλώς τον! –Πάρ’ ένα ξύλο και ζώσ’ το» (δείρ’ τον) (σκωπτική αντιλαβή).
• Η ευχή «Ώρα καλή!» χρησιμοποιείται γι’ αυτούς που φεύγουν για ταξίδι, αλλά και ξεπροβόδισμα για τους νεκρούς. Συχνά χρησιμοποιείται με ειρωνική διάθεση: –Ο Μήτσιος είπε θα φύβγει σε λίγο… –Α, κι άμα φύβγει… Ώρα τ’ καλή! Θα κάτσω να τον παρακαλάω…
• Άει-άϊστε/άμε-άμετε στο καλό (ευχή σε αυτόν/ούς που φεύγουν). Αξιοπαρατήρητη η χρήση ευχετικών προστακτικών σε πληθυντικό αριθμό για τη διατύπωση ευχής που απευθύνεται σε πολλά πρόσωπα: άειστε/άμετε.
• Στο καλό του/της: να πάει στο καλό. Είναι προσωποποιημένη η τυπική πανελληνίως διαδεδομένη ευχή. «–Σήμερα έφ’γε η κοπέλα μ’… –Στο καλό τ’ς…».

Παραγωγή προϊόντων – εκτροφή ζώων

Επειδή πριν από αρκετά χρόνια οι κοινωνίες των χωριών ήταν κατεξοχήν αγροτοποιμενικές, ήταν φυσικό οι ευχές να έχουν αντίστοιχες αναφορές:

• Και του χρόνου μεγαλύτερο/τρανύτερο/χοντρότερο/παχύτερο! (για ζώο που έσφαζαν πριν από γιορτές) // Άμα έσφαζαμαν κάνα γ’ρούνι τα Χριστούγεννα, έλεγαμαν «Νά ’μαστε καλά! Και τ’ χρόνου μεγαλύτερο!».
• Και του χρόνου πλειότερες (περισσότερες)! (π.χ. για ελιές).
• Καλοπετυχημένο και καλοπερασμένο/ (ή καλοκερασμένο) (σε νοικοκυρά για να πετύχει το γλυκό της, αλλά και να το «περάσει», να το σερβίρει σε ευτυχή γεγονότα (γέννηση, γάμο, ονομαστική εορτή…).
• Σαν ψωμί (να γίνει σκληρή), σαν τυρί, σαν της κόρης το βυζί: ευχή για να πήξει η γιαούρτη // Όπως είναι το ψωμί και το τυρί και σαν κορ’τσίσιο β’ζί. Να γένει κρουστή η δγιαούρτη!
• Όταν έβαζαν κλώσσα για να κλωσσήσει αυγά: Καλοβγαλμένα και π’λακίδες (πουλακίδες: νεαρές κότες) νά ’ναι! Νά ’ναι π’λακίδες, όχι κοκότια! Ήθελαμαν κότες για να γεννάν’ αυγά.
• Μας έστ’λε κολοκυθόπ’τα η μάνα μ’ σήμερα με το ΚΤΕΛ… Έφαγα πέντε κομμάτια! Τα κολοκύθια να φ’τρώνουν και στα λιθάρια! (μακάρι να καλλιεργούνται παντού)
• Να σου χιλιάσουν τα μελίσσια! (όταν μας χαρίζουν μέλι)
• Μπερεκέτι: σοδειά, αφθονία αγαθών. Συνήθως στον πληθ. (μπερεκέτια). Συχνή η ευχή «Καλά μπερεκέτια!» (=καλή σοδειά, π.χ. στην ελαιοσυγκομιδή), αλλά και η παλαιότερη «Καλά μπερεκέτια στο κονάκι σου!».
• Καλοπετυχημένο και καλοφάγωτο! (στο πήξιμο τυριού)
• Καλοξόδευτο το τυρί/το γλυκό!
• «Άμα μας ήφερνε κάποιος γάλα, έπλεναμαν τ’ αγγειό και τ’ το γύρναγαμαν καθαρό, έβαναμαν λίγο νερό μέσο κι έλεγαμαν “Να σ’ χιλιάσουν τα πράματα (ζώα, γιδοπρόβατα)! Να τρέχει το γάλα όπως τρέχει η βρύση!”/». // Να ’ναι σιδερένια τα μανάρια σου και να μην κλονίζονται! (να μην αρρωσταίνουν)! “Όπως τρέχει το νερό τ’ς βρύση, έτσι να τρέχει το γάλα!”».
• Να ζήσει το βιο σου! (ευχή σε βοσκό, ιδίως όταν μας δίνει γάλα ή κάποιο γαλακτοκομικό προϊόν, γιαούρτι, τυρί).
• Βλησίδι (αφθονία, υπερεπάρκεια) νά ’χ’ς στο σπίτι σου! (ευχή). Άμα μας δίνουν κάτι, π.χ. τυρί δικής τους παραγωγής, λέμε Βλησίδι να σ’ γένονται (π.χ. τα γιδοπρόβατα), –Σού ‘φερα λίγο γάλα… –Φχαριστώ πολύ! Βλησίδι να σ’ γένει!
• Καλή σοδειά! (στη σπορά και στο όργωμα)
• Και του χρόνου διπλότερα! (ευχή για σοδειά)
• Καλή αρχή και καλά τελειώματα! (αγροτικές εργασίες: όργωμα, θέρισμα, αλώνισμα…)

Το κυνήγι, από αμφιλεγόμενο «χόμπι» που είναι σήμερα, τις περασμένες εποχές αποτελούσε μία βασική πηγή εξασφάλισης κρέατος, έστω και πολύ μικρής ποσότητας. Επειδή οι κυνηγοί είναι γενικά προληπτικοί, δεν υπάρχει μεν ευχή πριν από το κυνήγι, αλλά μετά την ολοκλήρωση της δραστηριότητας! «Και τ’ αϊταίρια του!» εύχονται στους κυνηγούς όταν σκοτώνουν ένα θήραμα (κυρίως πτηνά – με παρασύνδεση της λέξης προς τη λέξη «αϊτός»). Αποκρουστική ευχή, αφού εύχονται να σκοτώσουν και τους συντρόφους του θηράματός τους!

Εμπόριο – αγοραπωλησίες

• Να το φάτε με την υγειά σας! (ευχή πωλητή σε αγοραστή τροφίμου, π.χ. τυριού). / Να σας πιαστεί! (να το απολαύσετε) / Να το καλοφάτε!
• –Αγόρασα μία πετσέτα κι ένα σεντόνι σήμερα. –Καλοφόρετα! / Να τα καλοφορέσεις! (φοράω = χρησιμοποιώ).
• Να τα χαλάσεις και να σ’ πάρει άλλα ο νονός! (για τα καινούργια παπούτσια)
• Καλό διάφορο/καλές διαφορές! (ευχή π.χ. σε κάποιον που ξεκινά επαγγελματική ή εμπορική δραστηριότητα, αλλά και ευχή προς τον εμπορευόμενο, αν κάποιος πούλαγε κάτι, π.χ. αμνοερίφια, ευχόταν στον αγοραστή να έχει κέρδος από τη μεταπώληση) // Με διάφορο η δ’λειά σας! Καλές διαφορές! (ευχή για κερδοφορία σε επαγγελματίες, π.χ. όταν αγοράσουμε κάτι, πληρώσουμε και βγαίνουμε από το κατάστημα).
• Καλά σκολάσματα (τελειώματα) νά ’χεις με το βιβλίο σου!
• Άμα έπαιρνε κάνας ένα πράμα για έχος, τό ’λεγε αυτός π’ του το πούλαγε «Καλή προκοπή να σ’ κάμει».

Ενώ είναι πανελληνίως γνωστό το εθιμικό φορτίο που έχει η λέξη «ποδαρικό», δεν ισχύει το ίδιο για το άνω άκρο…

Χερικό: τα πρώτα χρήματα που εισπράττει μια μέρα ο έμπορος και το «γούρι», η καλή τύχη που τα συνοδεύει. Όταν έπιανε στα χέρια του τα πρώτα λεφτά από κάτι που πουλούσε, τα έτριβε στο πρόσωπό του (και από τα δύο μάγουλα), λέγοντας: «Άιντε και καλό χερ’κό!» (δηλ. να ακολουθήσουν και πολλές άλλες εισπράξεις μέσα στη μέρα). Την ίδια ευχή έδιναν και αυτοί που πλήρωναν ή όταν έκλειναν μια συμφωνία κι ήταν ευχαριστημένοι και οι δύο συμβαλλόμενοι από τους όρους της, μάλιστα πρόσθεταν και την ευχετική λέξη «χαϊρλίτικα». Η λέξη συναντάται και ως χέρι.

Προξενιό – Αρραβώνας – Γάμος

• Καλό τυχερό! / Μ’ ένα καλό τυχερό! / Με νια (μια) καλή τύχη! (σε ανύπαντρη κοπέλα). Αξιοσημείωτη η ύπαρξη δύο λέξεων που κατεξοχήν συνδέονταν με αστάθμητο παράγοντα στην επιλογή συζύγου. Σχετική εν προκειμένω η παροιμιώδης φράση «Ο γαμπρός και το πεπόνι πολλούς απ’ αλαθώνει (που ξεγελάει)»
• Να καλοπέσεις! / Να παντρευτεί η κοπέλα, να πιαστεί απ’ αντρός χέρια/απ’ αντρός πλάτες! / Να πέσεις σε καλά χέρια! (ευχές σε ανύπαντρα κορίτσια, με εξόφθαλμη την υποτίμηση, καθότι τα θεωρούσαν πλάσματα ανίσχυρα σε σύγκριση με τον άντρα)
• Καλά συβάσματα! (πριν απ’ τους αρραβώνες)
• Χαϊρλίτ’κα κι καλά στέφανα! ή απλώς Χαϊρλίτ’κα! εύχονταν στον αρραβώνα των μελλονύμφων.
• Καλά στεριώματα! / Καλές σιγουριές! (για αίσιο τέλος συνοικεσίου)
• «Καλή αντάμωση!» έλεγε η νύφη όταν έφευγε απ’ το πατρικό τ’ς για να πάει στο γαμπρό, να παντρευτεί.
• Με ζωή τα στέφανα και με γερά παιδιά! (εύχονταν στους νεόνυμφους μετά το τέλος της γαμήλιας τελετής) / Να σας ζήσουν τα νέα/τα νιόγαμπρα/τα νυφέρια (αυτό το εύχονταν στους συγγενείς των νεονύμφων)
• Να ζήσετε! Να δείτε (αποκτήσετε) παιδιά κι αγγόνια! (γαμήλια ευχή)
• Γενικευμένη μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες η χρήση ευχών για αρρενογονία: Από καρδιάς και νά ’ναι σερ’κό! (αρσενικό, αγόρι) / «Πέντε γιους και μια μηλιά»! Ευκιόνταν να κάνει πέντε παιδιά και μία τσιούπρα, γιατί οι κοπέλες… ήταν μπελιάς, έπρεπε να τ’ς δίνουν προίκα. // «Έχω γιο κι έχω χαρά και θα γίνω πεθερά. Έχω κόρη κι έχω πίκρα κι ετοιμάζομαι για προίκα»! Αυτό ήταν το χάλι των γονιών! Η προίκα! Πού μαυρούχαν (μαυροείχαν, είχαν με μεγάλη δυσκολία) λεφτά… Έχ’ς δει προικοσύμφωνο παλιό; Ούου! Ένα σωρό πράματα! Μέχρι και τα… μυξομάντ’λα για όλο το σόι τ’ άντρα τ’ς έπρεπε νά ’χει η νύφη. Και τα τσιρέπια για όλη τ’ φαμίλια! Έκαναν νυχτέρια κι έπλεγαν (έπλεκαν) μαζί με τ’ς άλλες τ’ς τσιούπρες… // Δεν είχε μυαλό ο κόσμος… Ευκιόνταν να κάμουν παιδιά (αγόρια), όχι κοπέλες. Αλλά τα παιδιά τα σερκά, που ’χαν τον πόλεμο μπροστά (!) δεν τον σκέπτονταν, αλλά έλεγαν νά ’ναι παιδί μαναχά. // Μ’ ένα παιδί! Με σερκό! Να κατ’ράει τον ανήφορο (προς τα πάνω)!
• Άμα ήταν καμία παντρεμένη και δεν είχε παιδοκομήσει, τ’ν ευκιόμασταν: Ώς τ’ χρόνου τέτοιο καιρό, νά ’χεις παιδί στ’ν αγκαλιά! / Μ’ ένα παιδί στ’ν αγκαλιά!
• Να ιδείς παιδιά κι αγγόνια, δισάγγονα/προσάγγονα!
• Και στων αρχοντόπ’λων σας!, που λένε οι νεόνυμφοι σε όποιους έχουν παιδιά σε ηλικία γάμου.
• Με ζωή τα στέφανα! ή απλώς Με ζωή (συχνά και με προσφώνηση νύφη/γαμπρέ) (μετά την ολοκλήρωση της γαμήλιας τελετής) / Να ζήσουν τα νιόγαμπρα/νυφέρια / Με ζωή τα νέα και με λάδι (δηλ. να βαφτίσεις) / Και με λάδι! (ευχή σε κουμπάρο, επειδή η κουμπαριά ήταν κατά κάποιο τρόπο διαδοχική, δηλ. μετά το στεφάνωμα ο κουμπάρος βάφτιζε και τα παιδιά του ζευγαριού).

Εορτολογικός / εθιμικός κύκλος

Ενώ σήμερα υπάρχει αποχρωματισμός των θρησκευτικών εορτών, αυτό ουδόλως συνέβαινε στις παραδοσιακές κοινωνίες κατά τις περασμένες δεκαετίες (αδρομερώς μέχρι περίπου τα τέλη της δεκαετίας του 1970).

• Καλές Απόκριες! Καλή Σαρακοστή! Εκτός από την περίοδο της μεγάλης Σαρακοστής, η ευχή χρησιμοποιείται και για τη νηστεία του σαρανταήμερου, πριν από τα Χριστούγεννα. Οι Απόκριες είναι τ’ς 14 Νοεμβρίου το βράδυ. Απ’ τ’ς 15 είναι η σαρακοστή μέχρι τα Χριστούγεννα. Τ’ς 14 το βράδυ ευκιόμασταν «Καλή Σαρακοστή». Φαίνεται παράδοξη, όμως η χρήση σημασιολογικά είναι απολύτως ακριβής (από+κρέας, διακοπή κρεοφαγίας), άσχετα αν σήμερα έχει ταυτιστεί με τη νηστεία που ξεκινάει την Καθαρά Δευτέρα και τερματίζεται το Πάσχα (Σαρακοστή).
• Καλές Απόκριες/Καλή Σαρακοστή και τα Χριστούγεννα/και το Πάσχα με υγεία.

Τονίζεται πάντα ο εορταστικός τερματισμός.

• Ένα ιδιαίτερο τελετουργικό έθιμο ήταν το «πάντρεμα της φωτιάς» τα Χριστούγεννα:

Είχαμαν κι εμείς τα λιανοπαίδια (μικρά παιδιά) από ένα κλωναράκι από κέδρο ή από πουρνάρι και τό ’βαναμαν κι αυτό να καεί στο τζιάκι. Κι τ’ν ώρα π’ καίονταν, λέγαμαν:

– Αρνιά, κατσίκια, νύφες, γαμπρούς!

Ευκή ήταν αυτό, ν’ αυγατίσει (αυξηθεί) το βιος κι οι ανθρώποι μέσα στο σπίτι.

Γηρατειά – Θάνατος

• Καλά γεράματα! (ευχή προς ηλικιωμένους)
• Καλό παράδεισο! Καλή ψυχή! (ευχές προς υπερήλικες ή ετοιμοθάνατους, εννοώντας ότι η συνάντησή τους μπορεί να είναι και η τελευταία).
• Αυτό το χωράφι μ’ τό ’γραψε ο μπάρμπας μ’, ν’ αγιάσουν τα κοκαλάκια του, εκεί πο’ ’πεσε (θάφτηκε)! (ευχή για νεκρό, τη λέμε κι όταν αναφερόμαστε με αγάπη σ’ αυτόν, όχι μόνο στο μνημόσυνο)
  Σίδερο στη μέση σου! Ευχή να είναι υγιέστατος ο συνομιλητής μας και αφού έχει προηγηθεί αναφορά σε νεκρό: Κώστα, τέτοιο παντελόνι είχε κι ο μακαρίτ’ς ο αδερφός μ’, σίδερο στ’ μέση σου! Την ευχή τη λέμε παρενθετικά/συμπληρωματικά.
• –Ξαστόησα (ξέχασα) να σ’ φέρω πίτα… –Να σε ξαστοχήσει ο Χάρος! (με σκωπτική διάθεση)
• Καλά τέλια/ντέλια να ‘χ’ς! / Καλά τα ντέλια του! (παραφθαρμένη χρήση της λέξης από το εκκλησιαστικό λεξιλόγιο: «Χριστιανά τα τέλη της ζωής ημών, ανώδυνα, ανεπαίσχυντα, ειρηνικά…»)
• Να τον ξεγλιτώσει/κόψει ο Θεός! (ευχή για γρήγορο θάνατο σε κάποιον που είναι βαρύτατα ασθενής)
• –Αρρώστ’σε βαριά ο αδερφός του! –Γλήγορες νά ’ναι οι ώρες του! (να πεθάνει γρήγορα, να μην ταλαιπωρηθεί) // –Να τα κατοστήσεις, θείτσα! –Νά ’ναι γλήγορες οι ώρες, παιδί μ’! Έζησα εγώ… (οι υπερήλικες εύχονται να μη ζήσουν πολλά χρόνια, επειδή φοβούνται μήπως καταπέσουν, οπότε θα περιέλθουν σε κατάσταση αναξιοπρέπειας)
• Καλά γεράματα κι ο σιούμπασης γερός! (σιούμπασης: αξιωματούχος επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μεταφορικά ο νους, ο εγκέφαλος, σαν «διοικητής» του ανθρώπινου οργανισμού)
• Να κατουράς τα παπούτσια σου! (να φτάσεις σε βαθύτατο γήρας, αλλά να παραμένεις όρθιος, αυτοεξυπηρετούμενος)
• Θες (Θεός) σχωρέσ’ τον! / Ν’ αγιάσει εκεί πο’ ’πεσε (τάφηκε) / Ν’ αγιάσουν τα κοκαλάκια του / Ν’ αγιάσει το χώμα του!
• Κατά πώς όρ’σε (όρισε, αποφάσισε) ο Χριστός! Ο Χριστός κι η Παναΐα να σας παρηγορήσει! (έτσι έλεγαν στο νεκρικό γεύμα, μετά την κηδεία ή και το μνημόσυνο).
• πεθαμένα: οι νεκροί πρόγονοι. Εκτός από τη γνωστή ευχή σε μνημόσυνο, λέγεται και ως γενική ευχή, συνήθως κατόπιν γενόμενης ευεργεσίας: «Να τ’ συχωρεθούν τα πεθαμένα τ’ δήμαρχου… Από τότε π’ βήκε (εξελέγη), δεν κόβεται το νερό το καλοκαίρι», ή ακόμη κι όταν ακούμε κάτι κακό, ως απόλυτη συμφωνία για πράξη: «–Τον έδειρα τον κερατά! –Καλά τον έκαμες! Θες (Θεός) σχωρέσει τα πεθαμένα σου!».

Σπολλάτη: Μια ευχετική λέξη με πολλές μορφές και σημασίες

• Σπολλάτη, σπολλάειτη, σπολλάη: εις πολλά έτη. «Σπολλάτη τ’ς αφεντιάς σου» (ευχή σε ονομαστική εορτή). / επιτέλους. «Σπολάττη, π’ σ’ είδα σ’ν αυλή μου». Η λέξη συχνά χρησιμοποιείται και με ειρωνική διάθεση: «Άει, σπολλάτη τώρα…» (=τελείωνε επιτέλους). «–Τ’ς τό ’γραψες το μαγαζί στα παιδιά; –Τ’ς τό ’γραψα… Μήνα (μήπως) θα μ’ πουν το σπολλάη…».
• Η λέξη συναντάται, επίσης, ως σπολλάκη: «Σπολλάκη, μωρέ Βασίλη! Τρόμαξες να έρθ’ς στο σπίτι μ’…». Σημαίνει και «επιτέλους»: «Σπολλάκη π’ κράτ’σε (σταμάτησε να βρέχει)… Έβρεχε δέκα μέρες!». «Τό ’χω σε σπολλάκη»: ευγνωμονώ. «Εγώ τον είχα δανείσει πολλά λεφτά, αλλά δε μ’ το ’χει σε σπουλλάκη…»,

Λέξεις και πράξεις με ευχετικό περιεχόμενο

Εδραίες πεποιθήσεις, προλήψεις και δεισιδαιμονίες επιβιώνουν τόσο στις ευχές, όσο επίσης σε λέξεις και πράξεις με ευχετική διάσταση:

• (συχνά με υποκρυπτόμενη ειρωνεία/ήπια δυσφορία) Βλοημένος. Ούι, μωρέ βλοημένε, πόση πίτα έφαγες! Θα σκάσεις!
• Κριθαράκι ματιού: Χρησιμοποιούνταν για το τελετουργικό «αλύχτημα» (γάβγισμα) στο «κριθαράκι» (φλεγμονή) του ματιού (γινόταν πάντα από πρωτότοκο αμφιθαλές τέκνο), ως εξής: «Γαβ, γαβ, κριθαράκι, ούτε σιτάρι, ούτε κριθάρι, ούτε ρίζα να μη μείνει». Άλλη παραλλαγή: «Χαμ, χουμ, κριθαράκι, σήμερα σε βλέπω, αύριο να μη σε δω».
• Οδοντοφυΐα παιδιών: Να, κουρούνα, κόκαλο και νά ’μου (δώσ’ μου) σιδερένιο! Το έλεγαν πετώντας πάνω στη σκεπή του σπιτιού το δόντι του παιδιού, ενόψει της οριστικής οδοντοφυΐας.
• Ασημώνω: δίνω νόμισμα ή κόσμημα ως δώρο («κέρασμα») στο νεογέννητο. Αυτό γινόταν είτε όταν επισκέπτονταν τη λεχώνα στο σπίτι πριν σαραντίσει, είτε τη μέρα της βάφτισης. Ενίοτε το νόμισμα το έβαζαν κάτω από το προσκέφαλο του παιδιού. Όταν το σταύρωναν με αυτό στο πρόσωπο ή στο μέτωπο, έλεγαν διάφορες ευχές. Το ασήμωμα συχνά συνοδευόταν με το τελετουργικό ζαχάρωμα (και το ρήμα ζαχαρώνω): έριχναν ελάχιστη ζάχαρη στο κεφάλι του παιδιού, με την ευχή «Να ζήσεις, να γεράσεις, να γίνεις σαν του ζαρκαδιού τον κώλο!» (το συγκεκριμένο ζώο έχει κατάλευκο τρίχωμα στα οπίσθια).
• Σιδερώνω: προσφέρω κέρμα σε νεογέννητο μωρό ή και σε ζώο που πουλάμε ευχόμενοι «Σιδεροκέφαλο». «Σ’ λέω τώρα κ’βέντες από 70 χρόνια… Όποτε γένναγε κανιά γ’ναίκα, πάαιναμαν και σιδέρωναμαν το παιδί. Άμα πούλαγαμαν κάνα ζωντανό και τό ’καναμαν χαΐρι εκεινού π’ τό πούλαγαμαν, το σιδέρωναμαν το ζωντανό, το σταύρωναμαν στο κεφάλι μ’ ένα σιδερ’κό (κέρμα), πώς κάν’ς σταυρό, έτσι το κάναμαν τότε και τι έλεγαμαν (στον αγοραστή); “Σιδερωμένο νά ’ναι και χαΐρι να ιδείς! Καλή προκοπή να σ’ κάμει!”. Το δίναμαν χαϊρλίτ’κο’. Αυτό το λεπτό (κέρμα), το χαΐρι (γούρι), το δίναμαν σ’ εκειόν π’ τ’ αγόραζε το ζωντανό, τό ’δενε σ’ ένα μαντήλι. Άμα πούλαγαμαν χοντρικό, κάνα άλογο, τό ’βανε (έβαζε) στο σαμάρι. Άμα ήταν κάνα άλλο πράμα, το κράταε αυτός το λεπτό. Όσο και το κατσίκι να π’λήσεις, πρέπει να το σιδερώσεις! Το χέρι είναι μεγάλη δ’λειά!».
• Καλωσκαιρίζω/καλωσκαιράω: τρώω για πρώτη φορά ένα φρούτο στη διάρκεια του έτους. Άμα καλωσκαίριζαμαν κάνα σύκο ή καρπούζι, έλεγαμαν: «Χρόνια πολλά, σύκο!» Το ίδιο και για το καρπούζι, για το βερίκοκο, για όλα τα οπωρ’κά. // Έφαγα το τελευταίο βερίκοκο σήμερα! Και τ’ χρόνου! Ή: Και του χρόνου νά ’μαστε καλά να ματαφάμε! στο τέλος εποχικής κατανάλωσης, π.χ. καρπουζιών, επειδή η εποχικότητα ήταν αυτονόητη και απαραβίαστη, καθώς δεν υπήρχε ανθρώπινη παρέμβαση στην παραγωγή (π.χ. με θερμοκήπια, φυτοφάρμακα κ.λπ.).

Απευχές

• Μπα/π’ να γέν’ς ξίκι (να καταστραφείς, να χαθείς), μ’ αυτά τ’ αστεία σου! Γέλασα απόψε…
• Είχα ένα κόψιμο σήμερα… Πήγα είκοσι φορές στο χαλέ (τουαλέτα)! Τριαντάφ’λλα μπροστά σου! (όταν λέμε κάτι… βρομερό!)
• Τι όμορφο είναι το σκασμένο! Μπα, κακό μάτι να μην το δει! / Τφου (όχι φτου)! Να μη σε ματιάσω! Μασκαρά! Σίχαμα! Γυφτόπ’λο! Έχω κι εγώ, παιδάκια/αγγόνια… Δε σε θέλω!
• Τα φέρετρα, μακριά από ’δώ / μακριά απ’ τ’ εμάς / απ’ το σπίτι σας / μακριά κι αλάργα, ακρίβυναν. Έτσι μου ’πε ένας φίλος μ’, π’ δ’λεύει σε γραφείο τελετών.
• Έμαθα ότι έχει καρκίνο ο Τάκης! Στα ξύλα και στα λιθάρια! (= να πάει η ασθένεια)
• –Πού ήσαν; –Ήμαν σε μια κηδεία, όξω από ’δώ/μακριά από ’δώ/μακριά απ’ το σπίτι/μακριά να γένει! (απευχή).

Λίγο πριν ολοκληρώσουμε το άρθρο, αξίζει να σημειώσουμε ότι στις παραδοσιακές κοινωνίες, όπου οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες ήταν ιδιαίτερα ισχυρές, δινόταν μεγάλη βαρύτητα στην ονοματοθεσία των τέκνων: Γραμματική/Αναγνώστης (να μάθουν γράμματα τα παιδιά τους), Γρηγόρης (να γεννηθεί γρήγορα), Ελένη («Λένη… κι άλλη να μη γένει!», έλεγαν σε περιπτώσεις επαναλαμβανόμενης θηλυγονίας), Σταμάτω (Σταματία). Το τελευταίο όνομα το έδιναν είτε όταν προηγούνταν κορίτσια στην οικογένεια είτε, συνηθέστερα, δινόταν όταν τα προηγούμενα παιδιά πέθαιναν: Άμα πέθαιναν τα παιδιά σε μια φαμ’λιά και γεννιόνταν κι άλλο τέκνο, τό ’δωναν σε γύφτο να το βαφτίσει, επειδή δεν αρρωσταίνουν και δεν πεθαίνουν τα γυφτόπ’λα. Άμα ήταν σερκό, τό ’βγαναν Χρήστο, τ’ όνομα τ’ Χριστού, ή τ’ όνομα τ΄ς Παναΐα, Μαρία. Ή Σταμάτη, Σταμάτω (αντίστοιχα για αγόρι, κορίτσι), να σταματήσει το κακό.

Τέλος, αξίζει να αναφερθεί η χρήση της λέξης «κατάρα» με ευχετική σημασία: Η λέξη χρησιμοποιείται πάντα με αντίθετη της συνηθιζόμενης σημασία, δηλ. σαν ευχή. «–Θα πας στο χωριό τα Χριστούγεννα; –Τ’ν κατάρα σου νά ’χω…» (μακάρι να γίνει αυτό που με ρωτάς).

Κείμενο – φωτό: Βασίλης Μαλισιόβας