Δεν ξέρω πόσοι το συνειδητοποίησαν, δεν είναι άλλωστε και η πιο γνωστή επέτειος σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά το Σάββατο, στις 5 Μαΐου, συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από τη γέννηση ενός από τους μεγαλύτερους διανοητές της παγκόσμιας ιστορίας, του Καρλ Μαρξ. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ο Μαρξ επηρέασε την παγκόσμια ιστορία με τρόπο που σχεδόν κανείς άνθρωπος δεν έχει καταφέρει μέχρι σήμερα. Ανεξάρτητα από το κατά πόσον συμφωνεί ή διαφωνεί κανείς με τις θεωρίες του (αρκετές από τις οποίες διαψεύστηκαν από την ίδια την ιστορία και την εξέλιξη των πραγμάτων), δε μπορούμε να παραβλέψουμε την τεράστια επίδραση που άσκησε η θεώρησή του για τα πράγματα, την κοινωνία και τις οικονομικές σχέσεις όχι μόνο στις χώρες που προσπάθησαν να εφαρμόσουν τη λενινιστική εκδοχή του μαρξισμού (οι λεγόμενες και χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού), αλλά και σε αυτές ακόμη που στη μαρξιστική θεωρία έβλεπαν τον πιο επικίνδυνο αντίπαλό τους, μια απειλή για την απόλυτη ελευθερία κυριαρχίας του κεφαλαίου (οι λεγόμενες και χώρες της φιλελεύθερης οικονομίας ή του καπιταλισμού) ή σε αυτές που έβλεπαν στο Μαρξ την έμπνευση για μια μετάβαση σε ένα κρατικό μοντέλο πιο ανθρώπινο, χωρίς ριζικές, όμως, αλλαγές στις φιλελεύθερες δομές της οικονομίας (οι λεγόμενες σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις).
Δεν θα προσπαθήσω από εδώ να κάνω αναλυτική παρουσίαση και κριτική στη μαρξιστική θεωρία και ανάλυση. Δεν είναι ούτε ο χώρος κατάλληλος ούτε και είμαι ειδικός σε κάτι τέτοιο. Θα προσπαθήσω, όμως, να προσεγγίσω ιστορικά το πρόσωπο και τις ιδέες του και να προβώ σε μια αποτίμηση της παρουσίας του στον κόσμο τούτο. Χονδρικά η μαρξιστική οπτική στην ιδανική της έκφραση οδηγεί στην εγκαθίδρυση μιας αδιατάρακτα ειρηνικής, αταξικής κοινωνίας χωρίς κράτος, όπου η δικαιοσύνη θα πραγματώνεται με την εφαρμογή της απλής αρχής «από τον καθένα ανάλογα με τις δυνατότητες του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του». Βασική προϋπόθεση επιτυχίας του ευγενούς αυτού στόχου είναι η κατάλυση της αλλοτρίωσης των εργατών, της αποξένωσης, δηλαδή, των εργατών από τα μέσα παραγωγής τα οποία χειρίζονταν και η ανάληψη εκ μέρους τους της ευθύνης διαχείρισης όχι μόνο των εργοστασίων, αλλά και κάθε παραγωγικής μονάδας που διαμορφώνει σχέσεις εργοδότη – εργαζόμενου. Παρόλο που η βασική αρχή της θεωρίας αυτής απαιτεί την ύπαρξη ισχυρής βιομηχανίας σε ένα βιομηχανικά ανεπτυγμένο κράτος, κατά μια παράδοξη (ως προς τη συγκυρία της και τη σχέση της χώρας με τη βιομηχανία εκείνη την εποχή) η κύρια επανάσταση οπαδών του μαρξισμού έγινε το 1917 στη Ρωσία, μια χώρα που εκείνη την εποχή θα μπορούσε κανείς να τη χαρακτηρίσει αγροτική με δομές φεουδαρχικές κι όχι κεντρικό εκπρόσωπο του καπιταλισμού, δηλαδή της φιλελεύθερης οικονομίας όπου κυριαρχεί το κεφάλαιο.
Η επανάσταση αυτή και η εξέλιξή της, η λανθασμένη πρόβλεψη του Μαρξ ότι η επανάσταση που ευαγγελιζόταν την ειρηνική αταξική κοινωνία του θα ξεκινούσε πιθανότατα από τη βιομηχανική υπερδύναμη της εποχής του, δηλαδή της Αγγλία, η διαμόρφωση των κομμουνιστικών κρατών στην Ανατολική Ευρώπη, μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με την πίεση της Σοβιετικής Ένωσης και η τελική υποχώρηση των καθεστώτων αυτών κατά τη δεκαετία του ’90, οδήγησαν πολλούς στο συμπέρασμα ότι τελικά η επίδραση του Μαρξ και της θεωρίας του ήταν αμελητέα. Παρόλα αυτά, κατά την άποψή μου, δεν υπάρχει μεγαλύτερο σφάλμα από μια τέτοια υπόθεση. Ο Μαρξ άσκησε τεράστια επίδραση όχι μόνο στην πολιτική, αλλά και στην οικονομική και κοινωνική ανάλυση των σύγχρονων κοινωνιών, καθώς και στη διαμόρφωση του σύγχρονου τρόπου σκέψης ο οποίος, με τη σειρά του, διαμόρφωσε τη σύγχρονη κουλτούρα ή (για να το θέσω καλύτερα) τους όρους της σύγχρονης φιλοσοφικής σκέψης (με εξαίρεση τις θρησκευτικές και θεολογικές αντιλήψεις και ιδεολογίες). Αυτό μπορεί να το διαπιστώσει κανείς αν παρατηρήσει λίγο προσεκτικά την απτή καθημερινότητα στην οποία ζούμε.
Καταρχάς οι ίδιοι οι αντίπαλοι του Μαρξ υιοθέτησαν τη βασική του μεθοδολογική προσέγγιση στην ανάλυση των κοινωνικών σχέσεων. Η άποψη ότι η βάση κάθε κοινωνίας είναι στην ουσία η οικονομία της, επί της οποίας στηρίζεται όλο το υπόλοιπο εποικοδόμημα, αποτελεί πλέον κυρίαρχη λογική σε κάθε καπιταλιστική ανάλυση. Με δεδομένη τη μαρξιστική αντίληψη ότι η θέση κάθε ατόμου στην παραγωγική διαδικασία καθορίζει και τη θέση του στην κοινωνία όπου ζει, οι θεωρητικοί του καπιταλισμού διαμόρφωσαν το σύστημα των μετοχικών εταιρειών, όπου ο καθένας μπορεί να ελπίζει ότι, με την απόκτηση μετοχών, θα μπορεί να ανέλθει στην κοινωνική κλίμακα. Αποδυνάμωσαν έτσι ένα βασικό επιχείρημα της μαρξιστικής πολιτικής, ότι δηλαδή οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν παρά μόνο τις αλυσίδες τους, προσφέροντας μια ψευδαίσθηση ισοτιμίας στις οικονομικές σχέσεις και μια ελπίδα πλουτισμού, άρα και κοινωνικής ανόδου για τα χαμηλότερα στρώματα. Επιπλέον η ύπαρξη των κομμουνιστικών κρατών από τη δεκαετία του ‘40 και μετά (αλλά και της ίδιας της ΕΣΣΔ από το 1917) διαμόρφωσε ένα αντίπαλον δέος στο οποίο ήταν δεδομένες βασικές κοινωνικές κατακτήσεις όπως η Παιδεία για όλους, η ασφάλιση, η περίθαλψη, η κατοχυρωμένη εργασία. Ανεξάρτητα από τις τακτικές που οι κομμουνιστές ηγέτες ακολουθούσαν απέναντι στους διαφωνούντες, η κατοχύρωση αυτών των βασικών δικαιωμάτων αποτελούσε οπωσδήποτε κίνητρο διεκδίκησης για τους εργαζόμενους στις μη κομμουνιστικές χώρες, με αποτέλεσμα την θέσπιση ανάλογων δικαιωμάτων και στις μη κομμουνιστικές χώρες (ειδικά αν στην εξουσία βρίσκονταν κόμματα με αναφορές στη μαρξιστική θεωρία, όπως ήταν τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα των αρχών του 20ου αιώνα).
Μεγαλύτερη, ίσως, και από την επιρροή αυτή, είναι η επίδραση που άσκησε ο μαρξισμός στη διαμόρφωση του σύγχρονου υλιστικού τρόπου ζωής. Ο ιστορικός υλισμός μετεξελίχθηκε (αρκετά παραλλαγμένος από την αρχική του διατύπωση) σε καταναλωτικό υλισμό (όχι με ευθύνη πάντα των φορέων της μαρξιστικής θεωρίας), η αλλοτρίωση, από διαπίστωση οικονομικοπολιτικής φύσεως έγινε απτή κοινωνική πραγματικότητα και η φράση «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού» άσκησε τέτοια γοητεία κυρίως στην ανυπόμονη και πάντα έτοιμη να αμφισβητήσει τα πάντα νέα γενιά, ώστε να απομακρυνθεί και από το τελευταίο ίσως αποκούμπι πνευματικότητας που θα μπορούσε να βρει στη σύγχρονη εποχή. Η αποθέωση της ύλης, όμως, έχει οδηγήσει τον κόσμο μας στο σημείο όπου έχει φτάσει σήμερα. Μόνη διέξοδος, η αναζήτηση μιας νέας πνευματικότητας, πέρα από τις στενές ωφελιμιστικές αντιλήψεις. Διότι, όπως έγραφε κι ένα σύνθημα σε κάποιο τοίχο πανεπιστημίου τη δεκαετία του ’80, «τι να σου κάνει ο Μαρξ, όταν ασθενεί η σαρξ;».
Source: Arta News
